بحثی در نیازهای اصلی سند پژوهی و نقدی بر بازخوانی یک سند

آشنایی با خط و سبک نگارش

بدیهی است شرط اول بازخوانی درست یک سند، آشنایی با خط است. اسناد هر دوره ویژگی‌های نوشتاری خود را دارند و عدم توجه به این موضوع و آشنایی تخصصی با خط، می‌تواند چنین خطاهایی را در پی داشته باشد. اگرچه علاوه بر خط، آشنایی با سبک نگارش و ادبیات هر دوره نیز امری ضروری است. کلمات ذیل در سند مذکور به خاطر عدم آشنایی با خط تعلیق تحریری (که به غلط رقاع معرفی شده است) نادرست خوانده شده و یا ناخوانده مانده است:

متحدثه (س 11و22): به تجدید؛ اعزالاکرم (س 13): اعز اکرم؛ سمت کاریز (15): همین کاریز؛ به اراضی (17): به حد اراضی؛ مغفور...(19): مغفور سعید؛ بر ... ... (21): به فراخ انجام؛ سمت زراعتها (30): همین زراعتها؛ از سمتی و باز به توفیق (31): از سعی بسیار به توفیق؛ ارض موضع (32): ازین موضع؛ جوی مسجد (32): چوب مسجد؛ به زمین مشرف نبود (40): بر آن مشرف نبود؛ ده خراب (46): دیه خراب؛ انبار که متصل می‌شود (57): اسباب که مفصل می‌شود؛ دون دو سه قلعه (60): دون و وسط و؛ ... ...المقابر والمساجد (60): سوی المقابر والمساجد؛ برای اراضی جاری (63): بر آن اراضی؛ ازین در (64): از آن دره؛ الحصصه ...(69): المجصصة والمنقشه؛ والملکیتة (70): والمکتبة؛ المسقفة و...(70): المسقفة والخربه؛ معدلته و...(76): معدلته و نصفته؛ ابن حاج الحق (78): امیر حاج الحق؛ به ملکیت فرزند (79): تملیک فرزند؛ مقیده مرحوم (88): مقبره مرحوم؛ مزار متبرق سیدین؟ (93): مزار متبرک سی‌سر؛ شیم مذکور است (93): شمسای مذکور است؛ شارع عام ...(100): شارع عام و منه الباب؛ مدارات قنات (105): مدار آن قنات.

در ادامه مطلب می خوانیم: 

آشنایی با دانش تصحیح متن و ویرایش 

آشنایی با دانش سیاق 

آشنایی با دانش نام‌شناسی 

نام های اماکن:  

دقت در بازنویسی سجلات و آشنایی با زبان عربی 

شناخت و مراجعه به منابع منطقه‌ای

آشنایی با دانش تصحیح متن و ویرایش

هدف نخست بازخوانی و تصحیح یک متن (نسخ خطی یا اسناد) انتقال صحیح و ویراستة متن است. اگر قرار باشد یک نسخه خطی یا یک سند طولانی (که خود یک رساله محسوب می‌شود) بدون علائم ویرایشی به خواننده منتقل شود، (آن هم با این همه ناخوانایی و نادرست‌خوانی) آیا بهتر نیست اسناد و نسخ به صورت عکسی منتشر شوند تا دست کم شیوۀ قدما در تقسیم‌بندی مطالب، چون تغییر نوع خط، درشت‌نویسی و تغییر رنگ و غیره، راهنمای بهتری برای قرائت متن باشد؟ عدم سجاوندی متن بهترین راه گریز از کج فهمی‌های متن است. در متن منتشر شده این سند، غیر از علامت سؤال های بسیار و چند نقطه‌های فراوان که نشان از ناخوانا بودن متن برای مصحح است، حتی یک علامت ویرایشی به کار نرفته است.

آشنایی با دانش سیاق

سیاق‌نویسی هر دوره و هر حوزۀ جغرافیایی، ویژگی‌های خود را دارد. آشنایی با تاریخ و جغرافیای سیاق می‌تواند کار سندخوانی را با دقت بیشتری به انجام برساند.

متأسفانه در متن چاپ شده، که تنها چهارده عدد سیاق وجود داشته، بازخواننده تنها یک مورد را درست خوانده است. کاش مصحح این سند صادقانه می‌نوشت که سیاق نمی‌داند تا مجبور نشود زیر کلمه خربزه به جای «دو وقر» «قرآن»؟!! بنویسند.

آشنایی با دانش نام‌شناسی

فردی که سند می‌خواند علاوه بر آشنایی با خط و ادبیات و اصطلاحات هر دوره، برای درست خوانی متن نیازمند آشنایی با دانش های دیگری نیز هست. یکی از این دانش ها که در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است، دانش نام‌شناسی است. یعنی دست کم آشنایی با نظام نامگذاری و آگاهی از این که در هر دوره چه نام هایی رواج داشته است. برای اثبات اهمیت این موضوع تنها چند نمونه (از متن صد سطر نخست) ذکر می‌گردد.

ـ مرتضی؟ اعظم: در متن بارها با علامت سؤال همراه شده است. در صورتی که کاربرد این عنوان پیش از نام سادات در این سده بسیار رایج است.

ـ نصری شاه (ص10): اگرچه دندانه پیش از شاه در سند بدون نقطه است، اما تردیدی نیست که این نام جز «نصرت شاه» نمی‌تواند باشد.

ـ مغفور... (ص19): کلمه خوانده نشده «سعید» است، آوردن این کلمه پیش از نام درگذشتگان در این دوره بسیار رایج است.

ـ اراضی مهدیقلی (ص 25): یک آگاهی اولیه کافی است تا به نادرست بودن این نام در دوره مورد نظر پی ببریم. این ترکیب بی‌تردید در این دوره کاربردی نداشته است. درست این واژه در سند «مهریقن» است.

ـ آقاخانه (ص 42): آگاهی از وجود پسوند خاند به ویژه در نام زنان در این دوره می‌توانست مشکل‌گشا باشد. نام صحیح، «آغاخاند» یا «آقاخاند» است.

ـ جلال‌الدین مونس (ص 74): با توجه به مذکربودن لقب جلال‌الدین، بی‌تردید این نام یونس است و نه مونس.

ـ محمد زرتنگر؟ (ص 100): در متن به وضوح محمد زرین‌کمر نوشته شده است.

نام های اماکن: نام های اماکن نیز دارای اصولی هستند که آشنایی با آنها می‌تواند ما را در تشخیص شکل صحیح نام یاری کند. دقت در تکرار یک نام در همان سند نیز بسیار مهم است. موارد صحیح باید چنین باشد:

اسفیجان (30، 24 و...): آسفنجان؛ بدر نوبند (64): به دره نوبند؛ پشتکوی (84): پشن‌کوی؛ کنزدر (42): به روز؛ مزرعه عبدالعزیز است (61): مزرعه عبدالعزیزان؛ زمین غیاث‌الدین...(76): زمین غیاث‌الدینان؛ مدرسۀ مسعودی (101): مدرسۀ مسعودیه.

دقت در بازنویسی سجلات و آشنایی با زبان عربی

این سند 107 سجل دارد که برخی پیش از شروع متن، برخی در حاشیۀ سمت راست و برخی پس از اتمام متن سند نوشته شده است. اما به تحقیق سجلات تابع متن‌اند و لازم است پس از پایان متن و با روشی یکسان که در همۀ اسناد قابل پیاده کردن باشد نوشته و شماره‌گذاری شوند. اما در بازخوانی موردنظر، برخی پیش از شروع متن و بدون شماره‌گذاری، برخی پس از متن و با شماره‌گذاری و برخی در پایان و بدون شماره‌گذاری آمده‌اند. البته عدم آشنایی با زبان عربی و خط تعلیق باعث بروز اشکالات فراوان در قرائت نام ها شده است. حتی گاه یک سجل به دو بخش تقسیم شده و در ذیل دو سجل دیگر نوشته شده‌ است. ظاهراً تنها چیزی که در این بازخوانی مهم نبوده، توجه به معنی جملات بوده است. بازخوان سند برای بسیاری از کلمات ابتدایی عربی چون منهالباب، والحجرات علیها، و الیهالمفتح، صنادید، عدم سمیها و... علامت سؤال گذاشته و کلمات و عبارات عربی ذیل را یا با علامت سوال همراه کرده و یا نادرست خوانده است. مواردی که حتی بدون مراجعه به اصل سند نیز می‌توان آنها را اصلاح نمود (تنها در یکصد سطر نخست):

و اخیاره المرضاة (ص 5): واخیاره المرتضاه؛ الابرار المحیناه (5): الابرار المجتباه؛ اعز الاکرم (13): اعز اکرم؛ رفع‌الله روحه (46): روح الله روحه؛ علی واصفه التحیه (56): علی واضعه التحیه؛ فرضاً او تلاو[ت] دعوات (52): او نقلاً و دعوات؛ ابدی ظلال معدلته (76 و ...): ابدت ظلال معدلته؛ الاعظم الکبر (78): الاعظم الکبیر؛ الحصصه (69): المجصصه.

شناخت و مراجعه به منابع منطقه‌ای

بیشترین بخش ابهام در اسناد، عموماً نام های اشخاص و به ویژه اماکن‌اند. اگرچه بیشتر نمونه‌های غلط‌خوانی شدۀ این سند از طریق دقت و آشنایی با خط و استمداد از دانش های فرعی می‌توانست شناسایی و درست‌خوانی شود، اما مراجعه به تمامی منابع چاپ شدۀ محلی هم راهی طی نشده برای حل این مشکلات است. کتاب های ارزشمند تاریخ قومس، عبدالرفیع حقیقت و سیمای استان سمنان علی بنی اسدی، و حتی شیوه‌های تقسیم آب در استان سمنان پناهی سمنانی از جملۀ این منابع‌اند.

در پایان یادآور می‌شوم که درست‌خوانی متن یک سند، گام نخست و بخش کوچکی از دانش سندشناسی است، اما این سؤال می‌تواند به جد مطرح شود که اگر در قرائت یک سند این مقدار خطا رخ دهد (که به عنوان نمونه و تنها از یکصد سطر نخست نشان داده شد)، چگونه می‌توان به نتیجه‌گیری‌هایی که بر پایه این نوع قرائت تهیه می‌شود اعتماد کرد؟

لینک مطلب: 

http://www.mirasmaktoob.com/modules.php?name=News&file=print&sid=271