آشنایی با مباحث سند شناسی

آشنایی با مباحث سند شناسی، آرشیو ملی و پژوهش‌های اسنادی در تاریخ معاصر ایران، موضوع سخنرانی آقای محسن روستایی، از سند پژوهان و آرشیویستهای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، بود که روز یکشنبه مورخ 11/12/87 در تالار همایش دانشگاه شهید بهشتی در جمع گروه تاریخ آن دانشگاه ایراد شد.

این سخنرانی مورد توجه و استقبال گرم بسیاری از استادان، دانشجویان کارشناسی ارشد و علاقمندان به علم سند شناسی و آرشیو ملی قرار گرفت که چکیده ای از از موضوعات مطرح شده، جهت اطلاع علاقه مندان، در ادامه مطلب تقدیم می گرد.

مقدمه و پیش‌درآمد سخنرانی

قدر مسلم مهم‌ترین ابزاری که مورخین را در پرداختن به پژوهش‌های تاریخی و تحلیل وقایع مهم ادوار مختلف بخصوص از صفویه تا عصر حاضر کمک می‌کند، اسناد تاریخی است که در مکانی موسوم به آرشیو ملی و یا سازمان اسناد ملی ایران که امروزه با کتابخانه ملی ایران ادغام شده است، حفظ و نگهداری می‌شوند و جملگی فزاینده‌ای از آثار ملی و هویت تاریخی ما را دربرمی‌گیرند.

اسناد تاریخی که عمدتاً بخش اعظمی از محتویات بایگانی‌ها و حافظه فعالیت‌های دیوان‌سالاری و سیر تحولات اداری ما به شمار می‌آیند، امروزه از مهم‌ترین منابع پژوهش‌های تاریخ هستند که این اسناد شامل کلیه مکاتبات سلطنتی، فرمان‌ها، یادداشت‌ها و معاهدات سیاسی، انواع نوشته‌های اداری و دیوانی، گزارشهای محلی و اقتصادی، فرهنگی، نظامی و...، اسناد قضائی، مالی، حقوقی و نیز برخی از مکاتبات خصوصی و خانوادگی است که هر کدام از آنان می‌توانند تاریخ‌نگاران را با مهم‌ترین حوادث و وقایع ناگفته و ناشنیده و تاریخی آشنا کنند.

به هر صورت به سبب اصالت وجودی اسناد تاریخی و نیز به جهت اینکه هر برگی از آن‌ها با زمان و رویدادهای مشخص و واقعی بستگی داشته است و رابطه حقیقی بین اثر و مؤثر در آنها به خوبی حفظ شده است و دخل و تصرفات سلیقه‌ای در آنان دیده نمی‌شود و هر سند‌آینة تمام‌نمای واقعه‌ای است که برای آن مکتوب و ترسیم شده است. بنابراین سرچشمه‌های پژوهشی به ویژه تحقیقات تاریخی به اعتبار اسناد‌آرشیوی صلابت، سندیت و اهمیت می‌یابند. و در این میان سایر منابع تحقیقی در مرحله بعدی اهمیت قرار دارند.

لذا این دسته از مدارک آرشیوی حاوی مطالب و نکات بسیاری دربارة مسائل تاریخ فرهنگی، هنری، سیاسی، اقتصادی، جغرافیائی، اجتماعی، قضائی، مالی، نظامی، تاریخ محلی و حتی رجال‌شناسی است که اگر چنانچه طبق اصول و موازین علمی مورد استفاده و بررسی قرار گیرند، می‌توانند بسیاری از مسائل فراموش شده در فرهنگ و تمدن و رویدادهای حقیقی و ناشناخته در تاریخ را از لابلای سطور و خطوط پیچیده و رنگ پریده تاریخی بازیافت نمایند. از این روی یک محقق و مورخ از مراجعه به این دسته از منابع که موضوع بحث ما محسوب می‌شوند، ناگزیر خواهد بود. هرچند کار با اسناد خالی از دشواری‌های علمی و عملی و مصداقی نیست، اما با مراجعه به اصل سند و یا لااقل عکس و تصویر آنها و ممارست در بازخوانی و مفهوم‌سازی عناصر و محتوای آن‌ها، تا حد زیادی می‌توان بر فراز و فرودهای پژوهشی‌های مبتنی بر سند فایق آمد. منتهی برای آنکه پژوهش‌ها و استنباطات تاریخی را با اطمینان و اصالت بیش‌تری عرضه کنیم، می‌بایست تدبیری اندیشید تا شناخت و تشخیص کیفیات و مشخصات شکلی و درون محتوائی اسناد به طور کامل و کاربردی میسر و میسور گردد. درست است که یافتن اسناد و مدارک معتبر از طریق سازمان اسناد ملی ایران (آرشیو ملی) و سایر مراکز آرشیوی می‌تواند تاریخ را در شناخت حقیقت و تدوین تاریخ پژوهشی درخور اعتماد هدایت کند. اما سندپژوهان و پژوهشگران اسناد تاریخی بناچار برای شناخت اسناد و دریافت اصالت و جوهره وجودی‌شان، می‌بایست اصول و روش‌شناسی آن‌ها را مدنظر قرار دهند، آنگاه با همت‌افزائی در تفحص‌های خود، آزمودگی و تبحر لازم را در این مسیر به دست آورند. زیرا سندشناسی اسناد تاریخی فی حد ذاته به دو عامل زمینه و زمان بستگی تام و تمام دارد که تشخیص عوامل یاد شده نیاز به طی کردن راه و سعی مجدانه و به نوعی سیر و سلوک سندخوانی و سندپژوهی دارد.

اما باید گفت که درخصوص تدوین و تنظیم اصول و شاخصه‌های اسناد تاریخی، نه آثار به اندازه‌ای داریم و نه آموزه‌ها و تشریح سندشناسانه این اسناد را برای دانشجویان تاریخ و پژوهشگران و فهرست‌نویسان اسناد قدیمی جدی گرفته‌ایم. از دیگر سوی، در بررسی برخی از آثار سندی و یا اسناد تاریخی، پژوهشگران و فهرست‌نویسان انواع سند تاریخی با دشواری‌های فراوان در استنباط خود در نوع سند روبه‌رو می‌شوند و به مرور در قبول و تعبیر مفاهیم اسنادی و اقسام اسناد دیوانی دچار تسامح و بی‌تفاوتی خاصی می‌شوند و همه چیز را با اطلاعاتی اندک، شبیه‌سازی و با ناپختگی همانندسازی می‌کنند. از جمله اینکه به یک فرمان و دستور کتبی پادشاهان در زمان واحد گاهی فرمان، زمانی مثال، هنگامی منشور و در جای دیگر یرلیغ، حکم و یا رقم گفته‌اند. و یا اینکه توقیع و طغرا را گاه مغایر و زمانی معادل یکدیگر می‌شناختند و حال آنکه هریک از این اصطلاحات برای موردی خاص و زمانی معین بوده و با دیگر واژگان دیوانی تفاوتهای زمانی و تاریخی داشته است.

بنابراین مطمئن‌ترین وسیله برای شناخت اسناد و نوعیت و درجه اهمیت آن‌ها، خود اسناد هستند که در دوره‌ای خاص به منصه ظهور رسیده‌اند. به نظر می‌آید آگاهی از دوره‌های تاریخی و منابع مربوط به آن‌ها می‌تواند کمک شایان توجهی به سندپژوهان و سندشناسان بنماید. بخصوص در دروه صفویه که در یک زمان، حدود ده نوع سند کلی و متفاوت معمول بوده است که هریک از آنها نام خاصی داشته است. مثل حکم، رقم، نشان، شجره، پروانچه، فصول، تمغا، برات، فرد و با احتساب مشتقات و تقسیمات کوچک‌تر آن‌ها شمار آن به هشتاد نوع می‌رسد.

به هر تقدیر دست زدن به تحقیقات علمی در دو حوزه سندپژوهی و نیز پژوهش‌های اسنادی سبب خواهد شد که جایگاه سندپژوهان، پژوهشگران اسنادی و تاریخدانان تفاوت و شرایط ویژه‌ای پیدا کنند. به نظر بنده، در عین حالی که وظیفه هر کدام از آنها با دیگری متفاوت است، اما تاریخ‌نگاری ما از طریق این سه مؤلفه و یا گرایشهای علمی تأمین و تدوین خواهد شد. بد نسیت به این نکته بسیار مهم هم اشاره کنم که تا نهضت سندشناسی و سندپژوهی و پژوهشهای تاریخی مبتنی بر سند در میان جامعة پژوهشی و فرهنگی ما ثبات، تعالی و دوام و قوام نیابد، مورخین در تحلیل‌های تاریخی خود دچار نقصان و تکرارگوئی به دور از واقعیت آن هم فقط در مسیر وقایع‌نگاری سنتی و سطحی حرکت خواهند کرد.

با بیان این تمهید و مقدمه‌ای که عرض شد، نگارنده این سطور قصد دارد در حد نیاز هنگام سخنرانی خود به مبانی تخصصی و نظری و مصداقی که به آنها اشاره خوهد شد سلسله‌وار جزءشناسی و پاسخ کاربردی و متعارف خواهد داد تا مستمعین محترم ضمن آشنائی با برخی تعارف و مباحث سندشناسی، به نقش حیاتی اسناد تاریخی در پژوهش‌های تاریخ معاصر ایران - علی‌الخصوص از قاجاریه به بعد - و آشتی و تعامل هرچه بیش‌تر پژوهشگران و دانشجویان تاریخ با آرشیو ملی ایران سخنانی چند را به سمع و نظر مدعوین معزز برساند.

علاوه بر تمهید و مقدمه

تعریف سند: لغوی و اصطلاحی

سندشناسی چیست؟ سندپژوه کیست؟ پژوهشهای اسنادی چیست؟ و مورخ کیست؟

جایگاه آرشیو ملی ایران (پیشینه تاریخی، بایگانی‌ها، حافظه و هویت ملی)

آشنائی با انواع سند تاریخی (از صفویه تا عصر رضاشاه) 

                 - تقسیمات کلی

                 - نمونه‌های جزئی اسناد

شناختی از عناصر و اجزاء و مصادیق اسناد تاریخی

تحلیل و بررسی کاربردی برخی از اصطلاحات تاریخی - القاب و مناصب اسنادی 

فرایند تاریخ‌نگاری مبتنی بر سند 

                  - ضرورت 

                  - اصول و روش‌ها 

                  - برآیند (گسترش کمی و کیفی مباحث مستد تاریخی)

نقطه نظری چند: دربارة سیر تحولات اداری و دیوان‌سالاری تاریخ ایران

و دیگر مباحث: که به مبانی نظری و روش‌شناختی موضوع منظور نظر مربوط است.

اشاره: البته سعی خواهد شد که تمامی مطالب در حد نیاز و کلاسه شده و باتوجه به زمان تعیین شده تنظیم و ارئه شود.