ش | ی | د | س | چ | پ | ج |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 |
آشنایی با مباحث سند شناسی، آرشیو ملی و پژوهشهای اسنادی در تاریخ معاصر ایران، موضوع سخنرانی آقای محسن روستایی، از سند پژوهان و آرشیویستهای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، بود که روز یکشنبه مورخ 11/12/87 در تالار همایش دانشگاه شهید بهشتی در جمع گروه تاریخ آن دانشگاه ایراد شد.
این سخنرانی مورد توجه و استقبال گرم بسیاری از استادان، دانشجویان کارشناسی ارشد و علاقمندان به علم سند شناسی و آرشیو ملی قرار گرفت که چکیده ای از از موضوعات مطرح شده، جهت اطلاع علاقه مندان، در ادامه مطلب تقدیم می گرد.
مقدمه و پیشدرآمد سخنرانی
قدر مسلم مهمترین ابزاری که مورخین را در پرداختن به پژوهشهای تاریخی و تحلیل وقایع مهم ادوار مختلف بخصوص از صفویه تا عصر حاضر کمک میکند، اسناد تاریخی است که در مکانی موسوم به آرشیو ملی و یا سازمان اسناد ملی ایران که امروزه با کتابخانه ملی ایران ادغام شده است، حفظ و نگهداری میشوند و جملگی فزایندهای از آثار ملی و هویت تاریخی ما را دربرمیگیرند.
اسناد تاریخی که عمدتاً بخش اعظمی از محتویات بایگانیها و حافظه فعالیتهای دیوانسالاری و سیر تحولات اداری ما به شمار میآیند، امروزه از مهمترین منابع پژوهشهای تاریخ هستند که این اسناد شامل کلیه مکاتبات سلطنتی، فرمانها، یادداشتها و معاهدات سیاسی، انواع نوشتههای اداری و دیوانی، گزارشهای محلی و اقتصادی، فرهنگی، نظامی و...، اسناد قضائی، مالی، حقوقی و نیز برخی از مکاتبات خصوصی و خانوادگی است که هر کدام از آنان میتوانند تاریخنگاران را با مهمترین حوادث و وقایع ناگفته و ناشنیده و تاریخی آشنا کنند.
به هر صورت به سبب اصالت وجودی اسناد تاریخی و نیز به جهت اینکه هر برگی از آنها با زمان و رویدادهای مشخص و واقعی بستگی داشته است و رابطه حقیقی بین اثر و مؤثر در آنها به خوبی حفظ شده است و دخل و تصرفات سلیقهای در آنان دیده نمیشود و هر سندآینة تمامنمای واقعهای است که برای آن مکتوب و ترسیم شده است. بنابراین سرچشمههای پژوهشی به ویژه تحقیقات تاریخی به اعتبار اسنادآرشیوی صلابت، سندیت و اهمیت مییابند. و در این میان سایر منابع تحقیقی در مرحله بعدی اهمیت قرار دارند.
لذا این دسته از مدارک آرشیوی حاوی مطالب و نکات بسیاری دربارة مسائل تاریخ فرهنگی، هنری، سیاسی، اقتصادی، جغرافیائی، اجتماعی، قضائی، مالی، نظامی، تاریخ محلی و حتی رجالشناسی است که اگر چنانچه طبق اصول و موازین علمی مورد استفاده و بررسی قرار گیرند، میتوانند بسیاری از مسائل فراموش شده در فرهنگ و تمدن و رویدادهای حقیقی و ناشناخته در تاریخ را از لابلای سطور و خطوط پیچیده و رنگ پریده تاریخی بازیافت نمایند. از این روی یک محقق و مورخ از مراجعه به این دسته از منابع که موضوع بحث ما محسوب میشوند، ناگزیر خواهد بود. هرچند کار با اسناد خالی از دشواریهای علمی و عملی و مصداقی نیست، اما با مراجعه به اصل سند و یا لااقل عکس و تصویر آنها و ممارست در بازخوانی و مفهومسازی عناصر و محتوای آنها، تا حد زیادی میتوان بر فراز و فرودهای پژوهشیهای مبتنی بر سند فایق آمد. منتهی برای آنکه پژوهشها و استنباطات تاریخی را با اطمینان و اصالت بیشتری عرضه کنیم، میبایست تدبیری اندیشید تا شناخت و تشخیص کیفیات و مشخصات شکلی و درون محتوائی اسناد به طور کامل و کاربردی میسر و میسور گردد. درست است که یافتن اسناد و مدارک معتبر از طریق سازمان اسناد ملی ایران (آرشیو ملی) و سایر مراکز آرشیوی میتواند تاریخ را در شناخت حقیقت و تدوین تاریخ پژوهشی درخور اعتماد هدایت کند. اما سندپژوهان و پژوهشگران اسناد تاریخی بناچار برای شناخت اسناد و دریافت اصالت و جوهره وجودیشان، میبایست اصول و روششناسی آنها را مدنظر قرار دهند، آنگاه با همتافزائی در تفحصهای خود، آزمودگی و تبحر لازم را در این مسیر به دست آورند. زیرا سندشناسی اسناد تاریخی فی حد ذاته به دو عامل زمینه و زمان بستگی تام و تمام دارد که تشخیص عوامل یاد شده نیاز به طی کردن راه و سعی مجدانه و به نوعی سیر و سلوک سندخوانی و سندپژوهی دارد.
اما باید گفت که درخصوص تدوین و تنظیم اصول و شاخصههای اسناد تاریخی، نه آثار به اندازهای داریم و نه آموزهها و تشریح سندشناسانه این اسناد را برای دانشجویان تاریخ و پژوهشگران و فهرستنویسان اسناد قدیمی جدی گرفتهایم. از دیگر سوی، در بررسی برخی از آثار سندی و یا اسناد تاریخی، پژوهشگران و فهرستنویسان انواع سند تاریخی با دشواریهای فراوان در استنباط خود در نوع سند روبهرو میشوند و به مرور در قبول و تعبیر مفاهیم اسنادی و اقسام اسناد دیوانی دچار تسامح و بیتفاوتی خاصی میشوند و همه چیز را با اطلاعاتی اندک، شبیهسازی و با ناپختگی همانندسازی میکنند. از جمله اینکه به یک فرمان و دستور کتبی پادشاهان در زمان واحد گاهی فرمان، زمانی مثال، هنگامی منشور و در جای دیگر یرلیغ، حکم و یا رقم گفتهاند. و یا اینکه توقیع و طغرا را گاه مغایر و زمانی معادل یکدیگر میشناختند و حال آنکه هریک از این اصطلاحات برای موردی خاص و زمانی معین بوده و با دیگر واژگان دیوانی تفاوتهای زمانی و تاریخی داشته است.
بنابراین مطمئنترین وسیله برای شناخت اسناد و نوعیت و درجه اهمیت آنها، خود اسناد هستند که در دورهای خاص به منصه ظهور رسیدهاند. به نظر میآید آگاهی از دورههای تاریخی و منابع مربوط به آنها میتواند کمک شایان توجهی به سندپژوهان و سندشناسان بنماید. بخصوص در دروه صفویه که در یک زمان، حدود ده نوع سند کلی و متفاوت معمول بوده است که هریک از آنها نام خاصی داشته است. مثل حکم، رقم، نشان، شجره، پروانچه، فصول، تمغا، برات، فرد و با احتساب مشتقات و تقسیمات کوچکتر آنها شمار آن به هشتاد نوع میرسد.
به هر تقدیر دست زدن به تحقیقات علمی در دو حوزه سندپژوهی و نیز پژوهشهای اسنادی سبب خواهد شد که جایگاه سندپژوهان، پژوهشگران اسنادی و تاریخدانان تفاوت و شرایط ویژهای پیدا کنند. به نظر بنده، در عین حالی که وظیفه هر کدام از آنها با دیگری متفاوت است، اما تاریخنگاری ما از طریق این سه مؤلفه و یا گرایشهای علمی تأمین و تدوین خواهد شد. بد نسیت به این نکته بسیار مهم هم اشاره کنم که تا نهضت سندشناسی و سندپژوهی و پژوهشهای تاریخی مبتنی بر سند در میان جامعة پژوهشی و فرهنگی ما ثبات، تعالی و دوام و قوام نیابد، مورخین در تحلیلهای تاریخی خود دچار نقصان و تکرارگوئی به دور از واقعیت آن هم فقط در مسیر وقایعنگاری سنتی و سطحی حرکت خواهند کرد.
با بیان این تمهید و مقدمهای که عرض شد، نگارنده این سطور قصد دارد در حد نیاز هنگام سخنرانی خود به مبانی تخصصی و نظری و مصداقی که به آنها اشاره خوهد شد سلسلهوار جزءشناسی و پاسخ کاربردی و متعارف خواهد داد تا مستمعین محترم ضمن آشنائی با برخی تعارف و مباحث سندشناسی، به نقش حیاتی اسناد تاریخی در پژوهشهای تاریخ معاصر ایران - علیالخصوص از قاجاریه به بعد - و آشتی و تعامل هرچه بیشتر پژوهشگران و دانشجویان تاریخ با آرشیو ملی ایران سخنانی چند را به سمع و نظر مدعوین معزز برساند.
علاوه بر تمهید و مقدمه
تعریف سند: لغوی و اصطلاحی
سندشناسی چیست؟ سندپژوه کیست؟ پژوهشهای اسنادی چیست؟ و مورخ کیست؟
جایگاه آرشیو ملی ایران (پیشینه تاریخی، بایگانیها، حافظه و هویت ملی)
آشنائی با انواع سند تاریخی (از صفویه تا عصر رضاشاه)
- تقسیمات کلی
- نمونههای جزئی اسناد
شناختی از عناصر و اجزاء و مصادیق اسناد تاریخی
تحلیل و بررسی کاربردی برخی از اصطلاحات تاریخی - القاب و مناصب اسنادی
فرایند تاریخنگاری مبتنی بر سند
- ضرورت
- اصول و روشها
- برآیند (گسترش کمی و کیفی مباحث مستد تاریخی)
نقطه نظری چند: دربارة سیر تحولات اداری و دیوانسالاری تاریخ ایران
و دیگر مباحث: که به مبانی نظری و روششناختی موضوع منظور نظر مربوط است.
اشاره: البته سعی خواهد شد که تمامی مطالب در حد نیاز و کلاسه شده و باتوجه به زمان تعیین شده تنظیم و ارئه شود.
آقا امیر عالی بود اما ای کاش جزئیات بیشتری در آن می بود
سلام.
لطفا اگر مقاله ای سراغ دارید که به مشکلات ارشیو در ایران می پردازد معرفی کنید.متشکرم.
سلام .
خسته نباشید.
خیلی عالی بود.
امیدوارم امکانش باشه تا بقیه مطالب سخنرانی هم به سایت اضافه کنید.